Tarkovski- OFFRET (KURBAN) Üzerinden Sinema Öğrenecek Olan Adama Paylaşımlar -6

Kurban (Offret) ile ilgili son yazımızı yazıyoruz şimdi. 5. yazıda belirttiğimiz üzere filmin içinden kendinize yakın bir tümevarım üretmeniz çok doğaldır. Aslında bu tür filmleri düşünme fiiline bulaşmadan, üstüne çok konuşmadan ve öncelerini bilmeden, ilk defa film izleyen bir kişi gibi izlemek çok daha yararlı olacaktır. Çünkü bilgi temelinde bizi saflaşmaya itmesi gereken bir kurumdur. Ama sadece bilen insanlar, filmin ruhundan koparlar biraz da olsa. (Tarkovski yorumcuları) Bilirsiniz çok bilmek için uğraşan adam her zaman yalnızdır. Bunun nedeni kendini çalışmaya adamak değildir aslında. Artık etrafta konuşulanlar yanlışlarla dolu, sığ ve boş gelmekte, ortak bir zemin bulamadığınız insanlardan uzaklaşmaya başlamaktasınızdır. Aşk ehli sonucunun ne olduğunu bilmeden girer uzletine, ilim ehli zorunlu uzlettedir. Uzlette izlemek gerekir bu filmleri, sessiz ve sakince...

En baştan beri analitik, sezilebilir ve ölçülebilir yani amprik bir yazı donanımı sunmaya çalıştım. Elimden geldiğince bilinir kavramlar kullandım. Bazı kavramları; bu kelimelerin köken bilimsel (etimolojik) temelini bilen insanlar için bilerek kullandım. Bilene konuştum bazı noktalarda açıkçası. Bundan daha fazla sade olmam olayı gerçekten sapıtacaktı o yüzden bazı noktalarda aynı kelimeyi kullandım durdum. Dikkat çeksin diye...

Bu yazı ve filmden aklınıza yer etmesi gereken en önemli analitik mantığı son kez tekrar ediyorum:

• Diyalektik bir düzlemde hareket ediyoruz. Bir ayağımız teknik birimlerin, bilginin ve analizin üzerinde bir ayağımızda güzelliğin, bütünsel estetiğin ve ayrıntılardan arınmanın üzerinde. İki ayağımız da her zaman bu zeminlere sıkıca basıyor. Hangi bacağımızı tek başına göstermek istersek isteyelim, diğerininin de buralarda olduğunu görebiliyoruz, bilebiliyoruz, hissedebiliyoruz...

Ayak dedik devam edelim ayaktan o zaman. Alex'in ayağını çarparak filmin sonuna kadar topallaması ne anlamdadır?

• Yönetmen; filmin real evren seçimini (hikaye temelini- avam seyirciyi yakalayan düzlem) bu benzerlikteki (kadraj kompozisyonu, renk, zaman algısı) sahneleri seçerek kurmak istemektedir. (Tüm film boyunca zaman algısı olarak benzer olan tüm sahneler filmin real (hikaye düzlemini) oluşturmaktadır.)

• Arınma operasyonu geçiren Alex artık normal yürüyemeyecek olması gibi bir metaforla yüklenmiştir. (Saflaşmak)

• Gerçek olay dediğimiz bu evi yakmakla devam edecek sahneler, topallama başlamadan önceki sahneleri de gerçek sıfatına koymaya çalışmaktadır. Yani aslında bir rüya, uyuma ve uyanma söz konusu değildir. Alex bunları yaşamıştır, film içinde uyurken gösterilmesi dahi bunu engelleyemez.

• 20 dakikakaya yakın bir topallama kamburlaşmayı ve Niçe'yi de temsil etmektedir.

Giyilen gecelik tarzı elbisenin ruhani bir boyutunun olduğu kesindi. Nitekim arkasında ying- yang (diyalekt- zıtların aşkınlığı) simgesini de görüyoruz.

Okunan Alex'e ait mektupla birlikte milletin evden uzaklaşması sağlanıyor. Burada Julia filmin gerçel boyutunu temsil edecek Japon müziği- açma, kapama- olayından bahsediyor. (Daha önce bahsetmiştik.)

Reankarnasyon da diyaloglardan nasibini alıyor. (Ben ve oğlan eski hayatımızda Japon'duk). Bu destekleyici bir öğe. Konunun estetik alt tabanını işliyor.

Elimizde yine silah var. Nereden kaldı kimbilir ve ani bir sandalye- düşme sahnesiyle elimizde görülüyor. Bu sahneyle silahla ilgili olan tüm sahneleri kilitliyoruz, yani gizlice surreal duruma yerleştiriyoruz ama görünen o ki görsel kompozisasyon bunu kanıtlar nitelikte değil. Yani yönetmene güvenip burayı analizce bekletiyoruz. Silah Viktor'un çantasına yeniden koyuluyor. Yani rüya olarak bile gözükse dahi; silahla Maria'nın evinde gerçekleştirilen Alexsel tehtit yeniden savlanıyor.

Ev yanıyor, Alex bakıyor. Evi yakan Alex, suçunu itiraf ediyor. Yalnız dikkatsiz bir ev yakma operasyonu değil bu, dikkat ederseniz bir önceki sahnede Alex'in Viktor'un arabasını ve çantasını yanacak olan evden uzaklaştırdığını görüyoruz. Yani bu adamın yanmasını istediği şeyler kendi sahiplenmiş olduğu, ya da onu sahiplenen maddiyat ve maneviyat ile ilgili. Deli değil yani bu adam, bilerek ve planlayarak yapıyor bu işi. Yoksa bir deli, çıldırmış olan bir adam neden iyice düşünüp de başkasının arabasını oradan kaldırsın ki, onu da yakar ne olacak...

Şimdi hastaneye gidecek Alex. Otto'da, Maria'da geliyor. Alex'in Otto'nun kulağına bir şeyler fısıldaması rüyanın aslında bir rüya da olabileceğini ve de tam tersi diyalektiğini savlar nitelikte. (Seyirciden bu kısmı anlayana fısıldanıyor bu) Yananları da bırakıp uzaklaşıyor araba, arkasında tek kalan, Alex'le tek ilgilenen ise bisikletli Maria...

Araba Alex'le birlikte hastaneye giderken küçük çocuğun filmin başında bahsedilen keşiş gibi düzenli olarak ağacı suladığını görüyoruz. Arkada müzik ile ve Adoration Magi'deki ağaç bu. ( Resimdeki su testili cocuk'da Küçük Adam, annesi de (Meryem) kim? ya da kim olmalı?) ( Burada, Tarkovski alter egosunda inanılmaz bir sansasyonelllik yatıyor aslında)

•  Başlangıçta söz vardı. (Kitab-ı Mukaddes- İncil Başlangıcı)

• Çeviri "Neden o, baba?" diyor ama "Neden, baba?" da olabilir mi?!

Burada babadan- oğula genetik bir miras, şair babadan- Tarkovski'ye, Tarkovski'den filmin sonunda ithaf edilen oğluna bir miras bırakılıyor. (Alex'ten- Küçük Çocuk'a) Bu metaforla; -filmin çevirisine göre- Küçük Adam tarafından eş olarak seçilebilecek kadının temsili Maria'da bulunabilir. Artık diğer yorumlar da sizlere kalmış...

Sonuç...

Bir baş yapıtı elimizden geldiğince didikledik. Bu "zaman içinde zaman" eylemli filimi incelemek, onun başka bir alt metinle yeniden yorumlanması için önemli olacaktır diye düşünüyorum. Ama çok önce de dediğim gibi bir sanatçıyı anlamak için biraz da onun gibi olmak gerekir. Dertler aynı noktalara temas etmelidir. Epistomolojik (bilgi merkezli) bir öğrenim bu algıdaki gibi bir film yapmak için yeterli değildir. Teknik açılım bu yazıdaki gibi incelense dahi, yönetmenle kurulacak bağın da pratik anlamda bitişmesi gereklidir. (Yönetmen ve adayı için)

Sevdiğiniz yönetmeni mercek altına alın arkadaşlar! Didikleyin, leşini ortaya koyun. Ama filmi baştan izlemeye başladığınızda hiçbir şey bilmiyor gibi de saf olun. Hayyam'la ile en iyi bağı bir Edward kurabiliyorken (Rubaiyat- Eng) bizlerde bu sevdiğimiz adamlarla bağ kurabiliriz. Genetik mirasımız aynı yerden çünkü. Sevgiyle kalın ve yaptığınız filmlerin altlarını lütfen saygıyla doldurun. Susabilecek üç- beş lafımız olsun en azından...

Not: Bisikletle suya düşme sahnesinde gösterilen araba, tahminen Viktor'un arabasıydı. Sahnenin çekimi sırasında aynı araba bulunanamış olabilir; çünkü arabanın ilk sahnede ve evi yakma sahnesinde gösterilenden farkı sadece arka pencere kısmı. Bisikletli sahnede bu değişik kısmı örtmek için bir ağaç koyulmuş. Bu da prodüksiyonel bir hata gibi gözüküyor bana.

Maria'nın sesi diye bahsettiğim koyun ve inek otlatan kadının sesidir. (Son sahnede belli oluyor.) Sürreal- real efendim bunu unutmayın.

Mehmet Emin Yıldırım

Tarkovski- OFFRET (KURBAN) Üzerinden Sinema Öğrenecek Olan Adama Paylaşımlar -5

1.35'den devam ediyoruz.

İlginç bir noktaya geliyoruz artık. Gerçeklik; ayaklarımızın yere bastığı, kendimizi güvende hissettiğimiz alandaki varoluşumuzdur. Dikkatli inceleyin, dağın tepesindeki adamın gerçek sınırları ile aşağı şehirde takılanın sınırları ne kadar farklıdır. Gerçekle, gerçek olmayan bir yöntemle oyun oynamaya başlıyoruz. Oyun oynadığımız alanı iyi biliyorsak eğer; oyun oynadığımız ortam sonraları bizim gerçekliğimiz oluveriyor. Yani dağın tepesinden aşağı yeni inmiş bir adam, aşağı veya yukarıda hiç takılmamış başka bir adama bir şeyler anlatırken; dağın tepesinden hiç inmemiş bir adama göre daha detaylı konuşamaz mı? Karar sizin. Ama unutmayın ki; hayatın gerçeği diye söylenip durduğunuz, bizlere anlattığınız her şey hayatın kendisine değil, yalnızca size aittir. (Bol küfürlü filmlerdeki küfür savunması.)

Evet...

Maria'nın evine girdik. Tüm diyaloglar gerçekleşecek olağanüstü durumun iki ayağını da yere bağlamak için yazılmış. Yani saçma olan şey için Alex'in eve gittiğini bilen seyirci- alakasızca evin hizmetçisiyle yatmak, ne kadar büyücü falan dense de- bu adamın bunu yapacağını kabul ederek izlemeye devam ediyor. Evet, olay zaten alakasız bir fiilden bahsediyor (hizmetçiyle yatmak), seyirci Alex'in eve girer girmez Maria'yı yatağa atmasını da bekleyebilir, kabul edebilir. Ama Tarkovski bu olayın gerçekleşmesi için bile bir real zemin hazırlıyor. Alex'in o eve neden gittiğini bilmeyen bir seyirci bu yataktaki olağanüstü olayın gelişme sürecini kesinlikle yadırgamaz. Bir erkek bir kadın, birbirlerine o anda bir şeyler hissettiler ve oldu bitti diye düşünür. Ama aslında bilen için Alex o eve bu işi yapmaya gitmişti. Bilmiyorum anlatabildim mi? Bu sürreal sahne için bile bildiğimiz normal şartlardan oluşan bir flört sahnesi eklenmiş. Neden? Artık biliyorsunuz! Filmin real ayağını kopartmamak için...

Eve girerken "mee" leyen koyun sürüsünü görüyoruz. Sürreal ortamı desteklemek için koyulmuş bir seçim bu.

Ee tabi Maria'nın büyücü diye adlandırılması avam içindi söylemiştim değil mi? Zaten film ekseninin gelişinden ruhani bir kesişim yakalayan seyirci için Maria'nın din temsili, güçlü bir saflık figürü olduğunu biliyoruz. Büyücülük kavramı ilgiyi korumak için ve anlaşılmayacak olana anlam katabilmek için yerleştirilmiş.

Ruhbanlığa hizmette kayma sınırında, isevi bir ev. Son kez söylüyorum; Tarkovski'nin filmlerini anlamak, abartma dengesini yakalamakla mümkündür? Maria'nın evi için herhangi birisi sıradan bir ev yakıştırması yapabilir. Yani ne var herkesin evinde bulunabilecek din temsili şeyler var diyebilir. Ama hazır seyirci; burasının bir arınma mabedi olduğunu, gösterilen şeylerin olgusuna değil, imgesine bakarak anlayacaktır. Daha önce hissettirilen şey bu evi mabed yapar, bu evin kendisinin iç dizaynı değil. Bu evden önceki hazırlık planlarıdır bu evi mabed yapan, yoksa gösterilen ev değil...

Ev sade, az eşyalı ve önemli figürler var. Müzik için piyano, planın dizaynı için masa ve üstünde simetrik bir örtü. Klasik masa etrafı sandalyeler ve yan tarafta pencere önünde bir saksı. İşe yaramayacak bir şey bulununamaz lakin; resmin kompozisyonu için de kadraja bir takım şeyler yerleştirilebilir. Resmin bilimi olmadan, teknik noktalar hazırlanmadan bu iş olamaz çünkü... (Film içerik ve biçim dengesi için)

Alex'in sorununun ne olduğu Maria tarafından soruldu ve başladık.

• O kirli ellerle dolaşamazsınız. (Kirli eller metaforu)

Kilit nokta burada ve arınma için gizli bir vaftiz. Lütfen bağlayın burayı ilk açılıştaki "Adoration Magi" eserine Leonardo'nun. Bakın geri. İlk yakın plan kadın figürünün kucağındaki bebeğin (İSA)
elinin değdiği testiyle acilen bağlantı kurmaya çalışan bir adamla ilgili. İster testiden su içiyor, ister bebeğin eli testiye değmiyor, ister adam testiyi öpüyor diyin. Her türlü anlamda o adamın acil isteğini görüyorsunuz. Hangi ilahi vardı arkada. Bach mıydı? Matthaus Passion mıydı? Alex'in ellerini yıkadığı sahnenin mahiyetini ve özenle seçilmiş testiyi farkettiniz mi şimdi?

Yanlız kirlenme metaforunu es geçmeyin. O bisikletten düşmeseydiniz, yani daha önce kirlenmemişseniz. Yani doğru peşinde koşarken, yanılmamışsanız. O testinin değerini anlayamazdınız. Değil mi Alexander?

Freud'un Leonardo hakkındaki sığ yorumu. Odöpus kompleksi (Anne Bağlılığı- Abartısı TUTKU) Alex bahsediyor annesinden. İçini dökmesi gerek. Anne; unutmayın ki bir erkek çocuğun bir kadında bulabileceği en önemli şefkat- huzur temellendirmesidir.

Alex'in annesi ile ilgili anlattığı hikayede farklı açılımlar sunabilirim.

• Alex saflığı ve sadeliği temsil eden bir bahçeyi iyi niyetle de olsa bozarak, doğal güzelliği bozan bir insan prototipi oluşturuyor. (Makineleşme, güç, estetik değerlerin yer değiştirmesi)
• Alex bahçeyi temizleyip annesine; acaba annesinin kendi bahçesinin yeni halini mi, yoksa kendi yapmış olduğu övünelecek derecede güzel olan düzenlemeyi mi göstermek istiyordu.
• Kız kardeş ile ilgili olan yorum ilk yorumumla aynı mantıkta. (Saç kesimi ve bahçe)

Maria neden üzülüyor ve ağlıyor. Şaşırtıcı, burada bizler için ne tür bir hüzün öğesi bulunuyor ki. Maria yatma teklifini kabul etmiyor. Kendisine atfedilen sıfatlardan kaçıyor. Ne alaka değil mi? Çantadan aldığı silahla (kaçıncı alınış?) Alex kendisini öldürmekle tehtid ediyor Maria'yı ve sürreal bir geçişle olanlar oluyor.

Maria Alex'in annesinin bahçeyi görüp görmediğinden bahsediyordu iki kere bastırarak. Saat 3.00, bomba vakti olduğu için zaman kalmamıştı cevaba. İşte size cevap...

Alex ile Maria aslında realde olmayan bir seks sahnesiyle uçuşuyorlar.

Bu metaforu sınırlandırmak imkansız. Herkes kendinden bulduğu ile bir yorum yapabilir. Lakin sinemacı günlüğü için bahsettiğimiz konularla bağlı olan kısımları anlatalım. Bunu da filmin tüm geneline işaretleyelim.

• Tarkovski'nin kadın figürüne denk gelen (anne= evlenilen hatun, kız çocuğu) sahici bir isteğidir bu. Yani Tarkovski en temel anlamda kadın figürünün (röportaj ve yazılarını okuyunuz) resimdeki Meryem gibi olmasından söz eder. Kendisinin saflığı ile erkeğini saflaştırabilen ve temizlik, güzellik, estetik, affedicilik, rahimlik, veren el, egosunun sevgiyle yoğrulduğu bir  tiptir bu. Tarkovski (alter egoda Alex) filmdeki esas karısının ona yaptığı baskı ve zulümden de bu metaforla ayrılcalıklı bir kaçış gösterir.

1. Tarkovski kadın figürünün bu denli yorumunu yapmak istemese bile, alter egosunda (annesi) böyle zoraki bir kadın- erkek ilişkisini kesinlikle bulundurmaktadır ve bu filmde ağırlıklı olarak ön plana çıkmıştır. (Bir röportajda karısının istediği, bahsettiği kadın tipine uyduğunu söylüyor- bu durumda annesine kadar inmek gerekir ki, Ayna (Zerkalo) da tamamen burada yatar.)
   • Erkek kurtuluşunu ve ruhsal tekamülü (gelişim); kadında kaybolmaya simgelemiş olabilir.
   • Tüm filmde bahsettiği, yıpranmış ve günahkar insanı yapının (Alex), bilgi, entelekt geçmiş, mal varlığı, sahiplenilmiş duygular, alışkanlıklar, iyelik eklerinin kaybolmasının bir insanın yeniden doğuşu olduğunu söyler. (Savlar- Doğrular)
   • Kurbanlık ve fedakarlık ilişkisini, kendi benliğinin tüm geçerli öğelerinden - sevdikleri için- vazgeçerek vurgular. (Yaptığı filmler için de geçerlidir bu. Hizmet mantığı)
   • Etrafındaki insanların (Alter Ego Alex- Tarkovski) sahtekarlıklarından kurtulmak için deli olmayı yeğler. Toplumsal süper egoya boyun eğmiş bir id olmaktan arınır. (Freud Kavramları)
   • Pratik düşünce temeli ile zeka ve üreteçi mantık, bir diğer adıyla materyalist beş duyu temelli düşünceye her zaman ki gibi anlamayacakları bir perde kurar. (Stalker- Bardak Düşürme)
   • Bir dua, bir haykırış ve bir rüya için; tüm gerçek denilen şeylerden vazgeçmenin güzelliğine dem vurur.
   • En gizli Alter egoda ise genetik mirasıyla kendisine aktarılan, ya da yalnızca seyirci olduğu anne ve babasının ruhani dengesizliklerini anlatan bir yapı kuruyor. Tarkovski'den daha kişisel, daha temiz bir aile anlatımı kim göstermiştir ki zaten.

Evet. Gördüğünüz üzere film yeniden real- sürreal dengesini kurmak için ki; artık hangi rüyadayız gerçekten bilmemiz zor, Alex'i aynalı bir şekilde müziği kapatmaya itiyor. Duyuyoruz ki; evin hizmetçisi film süresinde Maria ile yatak sahnesine denk gelen bir süreç içinde bu Japon müziğini Alex'i uyandırmak için açmış bulunuyor.

Yok savaş felan. Var mı? Yok mu? Ya da hangi savaştır ki bu korku salan etrafına.

Ayağını sehpaya vuran Alex tüm kontrollerini yapıp her şeyin yalnızca bir rüya olduğunu bize savlıyor ve ağlayarak sözünü tutması gerektiğini hatırlıyor.

Filmin son bölümüyle genel bir yorum sonraki yazıda...