Tarkovski ve SinemaKanımca Tarkovski sinema sanatının en önemli ismidir. Maneviyata bilinçle açmış olduğu penceresi ve geliştirdiği görsel yeteneği ile sinemada önü kapanamayan, her zaman daha iyisine açık bir altyapı kurduğunu ve bunu daima geliştirmeye çabaladığını eserlerinden rahatça farkedebiliriz. En önemlisi Tarkovski kendi benliğinin ötesinde, - bir anlamda üstünde- bir varlığının ve bu varlık sayesinde hayat bulan varlıkların varlığına inanıyordu. Sanat; bu örnekle de bilinmelidir ki; sanata inanan kişinin; inandığı şeyler için olan fedakarlığıdır. İnanç; yönetmeni kendi kısır döngüsünün içinden çıkartıp, hem teknik hem de içerik olarak zenginleşmesine olanak sağlar.
Bu bahislerden sonra Offret (Kurban) filmiyle, sinema öğrenme çabasındaki arkadaşlara bir Offret haritası çıkartacağız. Bu filmin vasıtasıyla, film içindeki sinema argümanlarının ne derece önem teşkil ettiğine değinecek, doruk noktada gördüğüm sanatçının kendi yol haritasına göz atacak ve eserlerimizi oluşturmadan önce kullanabileceğimiz bir yapı hazırlayacağız.
Hayır Ola...
Sekanslar ve önemli gördüğüm ayrıntıları anlatacağım ve belki de bu yazı Offret hakkında yazılmış en kapsamlı yazı olarak tarih sayfalarında yerini alacaktır.
Kısa bir açılış yapalım:
Tarkovski son filmi Offret ile birlikte kanser hastalığı vesilesiyle alemini değiştiriyor. (1986) 1932 doğumlu kendisi. İlk kısa filmi "Ubiytsy'i (Katiller)" 24 yaşında iki arkadaşı ile birlikte yönetiyor. Sonra 26 yaşında "Bugün Mevzilerimizi Terkedeyemeyeceğiz (Segodnya uvolneniya ne budet)" adlı VGIK'ın 40. Yıldönümü (En eski sinema okulu) için A.Gordon'la birlikte bir orta metraj çekiyor. Sonra okulun son senesinde 28 yaşında mezuniyet filmini "(Keman ve Silindir- Katok I Skripka )" çekiyor. Ve ilk uzun metrajını 30 yaşında "Ivan'ın Çocukluğu" ile başlatıyor.
34 yaşında "Andrei Rublev", 40 yaşında "Solaris", 43 yaşında "Ayna", 47 yaşında "Stalker (İz Sürücü)", 51 yaşında "Nostalji" bu arada bir de belgesel "Tempo Di Viaggio " ve en son 54 yaşında "Offret" ile hem hayata hem de film çekmeye gözlerini yumuyor.
Bir sinema öğrencisi için filmlerin analizinin dışında örneklenen yönetmenin hayat adımlarını da takip etmek zorunlu olmalıdır. O yüzden hangi yaşlarda hangi filmleri çektiğini ve hangi zaman aralıklarında hangi şeylerle meşgul olduğunu da bilmek bize kendimizi oto-kontrol etmek için olanak sağlayacaktır.
Son filmini bir doruk noktası seçiyor ve ona göre yol haritamızı çıkartıyoruz.
OFFRET ( KURBAN)
Jenerik: Önce müzik (Bach- Matthäus-Passion) ardından Leonardo'nun bir eseri ve akan yazılar.
Burada dikkati çeken ayrıntının Tarkovski'nin hayatı boyunca ilgisini eksik etmediği müzik ve resim sanatı olduğunu söyleyebiliriz.
Müzik ulaştığı dolayımsızlık ile (yani herhangi bir sanat aracının; sanat eseri ile kuralacak bağlantının arasına girmemesi) sinema için önemli bir araç olduğunu gösteriyor. Sinema da kullanılacak bir araç olmasından bahsetmiyorum, bir sinema eseri ortaya koymadan önce geliştirilebilecek farkındalıktan bahsediyorum. Müzik; tek başına sinemadan ayrı bir sanattır ve filmde görüldüğü üzere jenerik sekansı dışında salt olarak kullanılmayarak müzik ile sinemanın saf ayrımı yönetmen tarafından tekrarlanmıştır.
Müzik, bir sinema fikrinin başlangıcı -sanki ruh ile kurulan direkt bağlantı gibi- için ilham kaynağı olması ve bütün bir eser olarak da sanatın dolayımsızlığını ön plana çıkartarak, sanatın gayesini apaçık ortaya koyması yönünden incelenmelidir. Sinema öğrencisi için bu önemli bir hedef noktasıdır.
Bu jenerikte kullanılan resim ve müzik bir kanalize bağlantıyı da ön plana çıkartmaktadır. Yani jenerik sekansı da, bu uygulama ile filmin bütününe, filmden farklı değilmiş gibi monte edilmiş olur.
Resim Leonardo'nun Adoration of the Magi eseridir. "Büyücüye tapınma", film çevirisinde "Üç Kralın Tapınışı" olarak çevirilmiştir. Aşağıda resim görüldüğü üzere, diğer olası yorumları bilinç öğelerinize bırakıyorum, bu resim Meryem ve İsa modülüne ve ona içsel bir secde gösteren kişilerle ilgilidir.
- Trier'in Deccal (AntiChrist) (Tarkovski'ye ithafen) için Tarkovski bağlantısı kurması ve oradaki üç kral temsili nereye işaret etmektedir bu da gören göz için önemlidir.
Burada sinemacı arkadaşıma gereken şey; has resim sanatı eserlerinin hem görsel kompozisyon, hem öğe yerleşimi ve mizansen kurma, hem de persfektif oluşturma için ne kadar önemli bir yer teşkil ettiği bilgisidir. İyi düşünülürse sinema pat diye yukarıdaki bir gezedenden düşen bir sanat değildir. Olgunlaşması için resim, kopyalama resim, fotoğraf gibi öğeler ile bağlantı kurmuştur.
Yani kısaca iyi bir fotoğrafçı ya da sinema eseri yönetmeni için; kendine has bir deneyim süreci yakaladığı ressamlar ile kurduğu bağlantı sayesinde görsel yeteneğini çok iyi bir şekilde geliştirme aracı yakalaması söz konusudur.
Resimlerin, has resimlerin, mizansen kurulumları, oyuncu (figür) yerleşimleri, ışık ve efektif öğelerin etkileri ve kadraj (çerçeve) kurma mekanizmaları kesinlikle incelenmeli ve uygulanabilir, yöntemsel bir teknik ile geliştirilmiş bir bilinç düzeyi yakalanması sağlanmalıdır.
EVET...
İlk Sekans: Genel planda ağaç dikmekle uğraşan yaşlı bir adam görüyoruz. Oğlunu yardım etmesi için yanına çağırıyor. Kamera genel planda kalmakta ısrarcı. Çocuk gelirken adamın bir keşiş ile ilgili anlattığı hikayeyi dinliyoruz. Hikaye sırasında sağa doğru (track) kaydırma görüyoruz. Track hareketi; objektif noktanın sabitken, nesne uzaklığının açısal olarak değişmesini sağlar. Kamera sağa doğru hafif hafif genişleyerek, soldan gelecek postacının geliş açısını genişletiyor. Bu iyi bir açılım; çünkü kamera olduğu yerde mizansenin kurulumuna devam edebilecek bir genişleme sağlıyor. Tarkovski de az plan çok iş mantığında, film içinde genel havayı oluşturacak bir konuşmanın haberciliğini yapıyor. Genel plan tekniği; kendi orijini itibariyle, alan derinliğini taşıyarak sinemacıya ön hazırlık için imkan sağlar. Alan derinliği simgelenen objenin, arkası ve önü itibariyle focus (net)unu kontrol eder. Genel planda geniş açılı objektifler (5-50mm odak uzaklığı) her yeriyle net bir çerçeve kurmaya, ayrıca öznel anlatımın da genel havasıyla nakledilmesine yarar sağlar.
Postacı gelmeden önce yaşlı amcamız sistemli davranışlardan ve bunun bir ibadete dönmesinden bahsediyor. Yönetmen ağaç ekme işine paralel olarak, filmde dünyevi ve manevi dizaynın kurulumu ile ilgili kendi düşüncelerini anlatmaya başlıyor. Burasının izahı size kalmış bir açılım tabii.
Yalnız dikkat çeken nokta şu ki; bu başlangıç ile seyirci filmin tüm havasını sembolize edebilecek bir anahtar sahibi oluyor. Bu yaşlı amca entelektüel bir geçmişe ve sistem hakkında kendine has elementlere sahip.
Amcanın doğum günü. Demek ki daha fazla kişinin de hikayeye girdiğini göreceğiz. Doğum gününe gelecekler...
Postacı geliyor ve bir mektup getiriyor. Amcamız gözlüğünü evde bırakmış. Gözlük unutulması olayı ile sesli bir şekilde bizim de dinlememiz gereken yazılar okunuyor. Yazılar Dostoyevski'nin kahramanı ve Richard' (Aslan Yürekli) tan bahsediyor.
Richardcılar ve budalacılar yazıyor. Bu da kişisel bir fikir aktarımı. Tarkovski'nin güç ve acizlik hakkında her zaman yaptığı yorumlar gibi. Gücün yanında olanlar ve güçsüzlüğü temsil edenler. Richard güç ise Mişkin aczdir. Bu durumda mektubu yazan adamdan (Richard), mektubun sahibi amca yaşlıya ( Budala) selam geliyor. Budalayla; Dostoyevski eseriyle bağlantılı olarak, kendini, benini, egosunu üstün bir hizmet ile feda eden, kendinden ve dünyasından dışardan bakılınca bir hiç uğruna vazgeçen yapıyı görüyoruz. Güç; elinde olanlarla beslenen yapıyı, acz ise bağıntı haline almamış sahipliğin, benliksiz yapısını temsil ediyor. Filmin ilerleyen kısımlarında daha da açık olarak bu noktayı keşfedeceğiz.
Çocuk, yaşlı amca ve postacı hareketiyle kamera sola track yapmaya başlıyor ve bu boşluğu, bu devinimi doldurucu postacı diyologları devreye giriyor. Amcanın geçmişinden bahsediliyor ve aslında postacının, genel bir postacı olmadığı gösteriliyor. Entelekt bir yapıya sahip...
Her zaman kullanılan basit bir eksiltme var film boyunca. Bir tasvir oluyor ve bu tasviri sahiplenen kişi "ne demek istiyorsun" diye sorarak olayı derinleştiriyor. Bu da yönetmenin kendi fikrini aktarmak için kullandığı teknik. Tüm film boyunca bu görülüyor. Ee tabi bunun olması içinde, bu konuşulanları dinlemek isteyen seyirci yani yan oyuncu ve bunları konuşabilecek karakterler gerekiyor. Demek ki entelekt düzeyi yüksek bir film izleyeceğiz. Yani tüm karakterlerin belirli bir geçmişi olmak zorunda. Hazırlıklı olmalıyız... Konuşmalarda Niçe (Nietchze) ve karşılıksız harekette devreye giriyor. Niçe devreye girerse ağzından konuşan Zerdüşt'te devreye girecektir ve tabi cüce de...
Karşılık beklenilmeden yapılan hareket nedir. Bu Tarkovski'nin sinema hayatı simgelemi, ya da insanlığa bir hediye olabilir mi. Hediye olması için çünkü; üst düzey fedakarlık ve hediye olanın kendinden kopmasına izin vermek ve bunu gönül huzuru ile yapmak gerekiyor.
İlk giriş konuşması sistem di, sistemli yapılan hareketler (suyu tuvalete dökmek, üç sene boyunca), ikinci konuşma temeli ise bu hareketin "tuvalatten büyüyecek bir çiçeği beklememek olduğu". Yani ilk hareketi ibadete ayine bağlayan bir yapı ve ardından yapılacak ibadeti karşılık beklemeden, bir mertebe hayaliyle koşmadan yapabilmekten bahsediliyor... Doğu bilgeliği, kadim bilgelik değil mi? Şüphesiz tüm kadim öğretiler bu sistemi değerlendirmektedir. Mesela (Anadolu Öğretisi) İlm-i Ledün; ilk önce sistemli bir şekilde dünyevi menfaatleri kenara bırakmak(Terk-i Dünya), sonra da bu faaliyetleri yerine getirirken bir ünvan peşinde koşmamak temellidir. (Terk-i Ukba- Akibetini, Olurundan Geleni Terk). Bir de Terk-i Terk var ki onu da Tasavvuf temelli yazılarımıza saklayalım.
Umut (sevinç), korku (yitirim) ve ölüm korkusu giriyor diyolaglarla devreye. Ölüm korkusunun insanın esas ölümü olmasından bahsediliyor. Ve süregelen bir tekrardan bahsediyor postacı. Bir ileri, bir geri. Yaşlı amcamız soruyor; sence bir mutlak doğru, uygulamada kesinlik ve bunun çıkış noktası bulunabilir mi?
Sinemacı eğer kendi ideolojisini seyirciye dayatmak niyetindeyse bu soruya karşılık cevaben bir kesinlik söz konusu olmalıydı. Ama Tarkovski farklı bir şey yapıyor, postacıyla; "evet diyor, bazen inanıyorum". Evet derken de oturup sabit birşeyler anlatan postacıyı yerinden kaldırıp, sanki genel geçer bir "evet"miş gibi olmasını sağlıyor repliğin.
Sinemacının dikkat etmesi gereken nokta bu; Adam filmimde buna ben de dikkat etmiştim. Fikrinizi sizinle saf bir bağlantı kurabilecek kişiye metaforik, aslında filmin içinde yokmuş gibi aktarın. Soru sorulduğu şekilde ortada kalsın, ama gizli metoforunuzu da filmin bir yerine yüklemeyi unutmayın. Sanat tekliftir, hatırlatmadır. Yol açımıdır, ama anlayana. Sizden bir cevap beklemez seyirci, sadece sizin fikirlerinizi dinlemek ister, kendi de kendi fikrinde sabit kalmalıdır tabi ki. Hem nasıl olacakta; bir seyirciye doğru olanı öğreteceksiniz. Komik. Kürt sorununu herkes biliyor ve bundan dolayı içi acıyor olmasına rağmen, izlediği bu konulu filmden sonra "evet bunlar kesin doğru, ben gidip hemen şu meseleye bir el atayım" diyen bulabilir misiniz? İşimiz Dünya'yı değiştirmek değil, ne haddimize, işimiz duyarlı, farkındalığı olan insanlarla paylaşım yapmak ve onların artması için kendimizden ödün vermek. Yoksa Türban meselesini size doğru kılmak için yüzbinlerce sayfa yazı yazabilirim. Hem sanat eserinle anlattığın; Türban meselesinin doğruluğu mu, yoksa senin doğruluğun mudur? Karar ver...
Ey sinemacı, ey insan unutma ki; amacın etrafında beğeni sürüsü oluşturmak değil, öğretini ilerilere taşıyabilecek insanlara yardım etmek olmalıdır.
Bir bilgisayar mühendisi (Enver Gülşen) hangi menfaatine karşılık sayfalarca sinema yazısı yazmış olabilir. Ve boşa gidecek diye yazılması gerekeni yazmayan arkadaş unutma ki; elbet o güzel paylaşımın bir yerde yer bulacaktır. İşte o zaman gözyaşların, ancak rahmettir...
Neyse devam edelim...
Sekans 2: Doktor ve evin hanımı geliyor güzel bir arabayla... Klasik bir Tarkovski hareketi ile sola doğru track görüyoruz.
Amcamızın yanındaki küçük çocuğun konuşamadığını duyuyoruz. Sabit planda...
Ganhdi'nin de haftada bir gün sustuğunu, hiç kimseyle konuşmadığını doktordan duyuyoruz. Farkındaysanız herkes yeterince entelekt.
Tarkovski hayata dair yine bir geçiş yolu, yeni bir manevi gelişim gösteriyor seyirciye. İnsanlardan uzaklaşmak; sessizlik. Acaba uzlet (halktan uzaklaşma) dediğimiz şey; bir insanın manevi gelişimi için önemli midir? Cevabı sizlere bırakıyorım. Sistemli olarak uygulanarak hem de...
Sonra Alexander (Yaşlı Amca), çocuğa karısıyla birlikte nasıl buralara geldiğini anlatıyor uzun uzun. Tabi çocuk dinlemiyor, bu da monolog olan bu konuşmaların muhattabının seyirci olduğunu gösteriyor. Rüzgar ve yağmur ucundan ses verince, çocuk korkuyor.
Alexander: Korkma oğlum, ölüm diye bir şey yok. ( Yani burada öğretilerden yana locik (logic) bir taraf seçmiş bir karakteri betimlemeye başlıyoruz.)
Çocuk kaçınca Alex'in yanından, Alex kendince bir sorgulamaya giriyor. Ve önemli bir nokta olarak; nerden geldiği belli olmayan çığlık benzeri bir ses işitiyoruz. Dünya insanı ile ilgili eleştirilerden sonra boş bir çerçevede rüzgarın salladığı otları ve ağaçları görüyoruz.
Reel düzlemden bir kopmadır bu. Yani konuşulan şey devam etmektedir, lakin mekan ve zaman duyumu kopmaya başlamıştır. Tarkovski bütün filmlerinde bunu aşama aşama işlemiş her seferinde reel ve sürreel düzlemi benzeşke kurmaya zorlamıştır. Adam filmimin balık tutma sahnesi de buna benzer bir sahnedir. Bu nokta ile ilgili konuşmak isteyenler için ayrıca bir yazı gerekmektedir.
Bu kopma yaşanınca çocuk Alex'i yalnız bırakmıştır ve saklanmıştır. Çocuğu arayan Alex etrafına bakınırken çocuk birden arkadan Alex'e sarılmış ve Alex'in ani tepkisiyle yere düşüp burnunu kanatmıştır. Bunu gören Alex vicdanı tepkiyle karışık olarak geçmişinin tetiklediği bir fiziksel bayılmaya maruz kalır. Ve sürreel önemli bir sahnemiz devreye girer.
Rüya: Bir kaza alanının ve ölümün sessiz yanının metaforik göstergesidir bu sahne. Aynı çığlık sesi devam etmektedir. (Bu ses evin hizmetçisinin sesi midir) Bir açılım, bir gevşeme ve konuşmaktan sıkılmış bir sahne söz konusudur. Yalnızca tilt hareketi, dağınık bir ortam, camdan yansıyan şehir binaları ve kazayı hissettiren kan lekesi görürüz...
Bu sahne ile birlikte -film boyunca gelişecek- Alex'in ilk genişleme çağrısı, hem Alex'e hem de bizlerin bilinçlerine aktarılmıştır...
Devam EDECEĞİZ...
